Miasto powstało w dogodnym miejscu brodu rzeki Nysy Kłodzkiej, położone na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych: podsudeckiego (wschód-zachód) oraz łączącego Wrocław z Ołomuńcem (północ-południe).
W czasach Bolesława Krzywoustego tereny te należały do kasztelanii otmuchowskiej, a między 1138 a 1155 rokiem przeszły w ręce biskupów wrocławskich. Lokacja miasta na prawie flamandzkim nastąpiła prawdopodobnie do 1223 roku z rąk biskupa Wawrzyńca. W 1286 roku Nysa uzyskała prawo bicia własnej monety, co świadczyło o jej silnej pozycji, osiągniętej m.in. dzięki handlowi, szczególnie płóciennictwem (płótno eksportowano nawet do Wenecji). Pod koniec XIII wieku, na mocy testamentu księcia Henryka IV Probusa, biskupi przejęli pełnię władzy książęcej, co doprowadziło do powstania Księstwa Biskupiego ze stolicą w Nysie .
W XIV wieku miasto funkcjonowało w oparciu o prawo magdeburskie, a później powrócono do prawa flamandzkiego. W 1308 roku Nysą zarządzała rada miasta z burmistrzem. Biskup Przecław z Pogorzeli uznał wyłączny patronat czeski Jana I Luksemburskiego. W XV wieku Nysa była kwitnącym i w pełni zabudowanym miastem. Pod koniec tego stulecia, wraz z całym Śląskiem, księstwo znalazło się pod panowaniem węgierskim, a od 1526 roku – Habsburgów i Austrii. Był to okres intensywnego rozwoju architektury w Nysie, w tym budowy wieży ratusza oraz dzwonnicy przy kościele św. Jakuba i św. Agnieszki.
W XVII wieku Nysa stała się ważnym ośrodkiem kontrreformacji, po sprowadzeniu Jezuitów przez arcyksięcia Karola Habsburga, którzy wznieśli kompleks barokowych budowli (Seminarium św. Anny, kolegium, kościół jezuicki).
W 1741 roku, podczas wojen śląskich, Nysa była ważnym miastem obronnym. Mimo długiego oporu, skapitulowała jesienią 1741 roku przed Prusami Fryderyka II. Traktat wrocławski (1742) włączył Nysę do Prus. Zerwanie kontaktów gospodarczych z prowincjami austriackimi spowodowało stopniową utratę znaczenia gospodarczego.
W 1807 roku wojska napoleońskie oblegały Nysę, która po intensywnym bombardowaniu (zniszczeniu uległo niemal całe miasto) i wyczerpaniu zapasów, podpisała kapitulację.
Kluczową datą jest 1810 rok, kiedy to pruskie władze dokonały sekularyzacji dóbr kościelnych, co oznaczało faktyczny koniec biskupiego księstwa nyskiego. W XIX i na początku XX wieku Nysa funkcjonowała jako miasto garnizonowe i obóz jeniecki (m.in. podczas I wojny światowej więziono tu Charlesa de Gaulle’a).
Rok 1945 był dla Nysy tragiczny. Ponownie ogłoszona twierdzą, została zniszczona w około 60% wskutek działań wojennych. Po przejęciu władzy przez polską administrację w maju 1945 roku rozpoczęła się całkowita wymiana ludności. W latach 1945-1946 wysiedlonych Niemców zastąpili polscy osadnicy. Mimo trudności, zapoczątkowano odbudowę i organizację instytucji.
W powojennej Nysie rozwinął się przemysł, m.in. Zakłady Urządzeń Przemysłowych, Fabryka Samochodów Dostawczych produkująca nyski. Do dziś funkcjonują założone wtedy „Cukry Nyskie”. W latach 70. utworzono Jezioro Nyskie, które pełni funkcję retencyjną i turystyczną, choć w 1997 roku miasto dotknęła katastrofalna powódź.
Na początku XXI wieku Nysa przeżywa rozkwit, inwestując w rozwój i odzyskując dawny blask.
Oprac. Ewelina Dumin-Pinkowska
Bibliografia
Kucharski W., Przerwa T. (red.), Nysa – historia miasta. Monografia historyczna, t. I–III, Wrocław 2023.
Kroszel J. (red.), Miasto Nysa. Szkice monograficzne, PWN, Wrocław 1970
Kębłowski J., Śląsk w zabytkach sztuki. Nysa, Ossolieum, Wrocław 1972
Eysymont R., Nysa w średniowieczu. Między Gandawą a Opawą, [w:] Hołownia R., Kapustka M. (red.), Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, Druk Jaks, Wrocław 2008
Daniel J., Nysa. Miasto Twierdza, INSERAT, Nysa 2008
Kębłowski J., Śląsk w zabytkach sztuki. Nysa, Ossolineum, Wrocław 1972
Daniel J., Nysa. Miasto Twierdza, INSERAT, Nysa 2008
Kaczmarek-Löw K., Architektura miast księstwa nyskiego na przełomie XV i XVI wieku, [w:] Hołownia R., Kapustka M. (red.), Nysa. Sztuka w dawnej stolicy księstwa biskupiego, Druk Jaks, Wrocław 2008
Zdanowicz T., Pruskie oblężenie Nysy w 1741 roku, [w:] Kozak B., Szymkowicz P. (red.), Nyskie fortyfikacje na przestrzeni dziejów, Oficyna Wydawnicza PWSZ w Nysie, Nysa 2010
Dziewulski W, Zalewski K., Zarys dziejów Ziemi Nyskiej, [w:] Hawranek R. (red.), Wypisy do dziejów Ziemi Nyskiej, Instytut Śląski, Opole 1980
Daniel J., Nysa. Miasto Twierdza, INSERAT, Nysa 2008
Dziewulski W, Nysa pod rządami pruskimi (1741-1945), [w:] Kroszel J., Popiołek S. (red.), Miasto Nysa. Szkice monograficzne, PWN, Wrocław 1970
Daniel J., Nysa. Miasto Twierdza, INSERAT, Nysa 2008
Pawlik K., Rok 1945 na ziemi nyskiej, [w:] Sawicka V (red.). Ziemia nyska-wielokulturowa historia regionu, Wydawnictwo Instytut Śląski Sp z o.o., Opole 2002
Kroszel J. (red.), Miasto Nysa. Szkice monograficzne, PWN, Wrocław 1970